Kurban, bayram ve Ziya Osman Saba

Ziya Osman Saba iyiliktir. Öyküsü, şiiri ve kendisi iyiliktir. Mutlu İnsanlar Fotoğrafhanesi, o güzel kitap, bir iyilik metnidir. Diğer öyküleri de. Şiirleri de. Yaşam-öyküsü ve yaşam-şiiri de.

Ziya Osman Saba, her Kurban Bayramı’nda aklıma düşer. Her “kurban”dan söz edileceğinde de. Çocukluğundaki kurban “şahit”liğinin yarasıyla bir daha kurban kesmemiş olmasından değil hayır, şunun için daha çok: Kendi şahitliğini kurbanın gözü ve diliyle konuşturmayı başardığı için. O iyiliğin somutlaştığı “Kurban” şiiri, ne kurbana yazılmış bir şiir, ne kurbana karşı bir şiir, hayır, doğrudan kurbanın ağzından bir şiir.

Kurban

Tanrım, sonsuz dünyada ben âcım ve ufağım,

Kulların arasında Tanrım ben bir koyunum.

İki tuğla halinde kenetlenmiş dudağım,

Sonra geçtiğim yollar kum, hep kum, daim kum.

Aradığım pınardan içebilsem bir yudum.

Artık o günden sonra hiç susmayacağım.

İnecek gözlerime uzun, en rahat uykum.

Tuz çalınıp ağzıma, bağlanınca ayağım.

Kulların arasında ben yaşadım sessizce,

Hiç ağzımı açmadım, verdim bütün yünümü.

En geniş bir sabahı düşünerek her gece,

Ben, Tanrım, şuracıkta bekliyorum günümü.

KURBAN: ŞU ZOR MESELE

Rene Girard için kurban, bizi başa gönderen şeydir, en başa: Toplumun kuruluşuna. Toplum çünkü şiddetle kurulur, şiddetle devam eder. Toplumun içinde her an hazır ve nazır duran şiddet “kurban”a yönlendirilerek insanın birbirini kesmek için karşı karşıya dikilişini engeller. Bu haliyle kurban, şiddetin paratoneridir: Toplumdaki şiddeti topraklar. Girard, kurban sahnesinden ilahi unsuru kaldırır gibi görünür; şiddetin bu şekilde topluluğun içinden bir kişi ya da gruba değil de “cevap veremeyecek” bir “ikame”ye yönlendirilmesiyle sağlanan barış, şiddetin ikilenmesine yol açar: Toplumu yıkacak kötü şiddet, onu koruyacak iyi şiddetle ve bu şiddete kutsallık atfıyla dışlamış olur.  Girard’ın toplumu, sürekli çatışma potansiyeli taşıyan toplumdur, Hobbes’un toplumuna benzer. Fakat Hobbes için toparlayıcı otorite bu sürekli çatışmayı engellemenin yoluyken, Girard yönetsel değil yaşamsal bir yoldan bunun sağlandığını düşünür. Girard’ın kurbanı da kurbana yönelik şiddeti de “sembolik” olmaktan çok ilerdedir: Gerçek şiddet, gerçek bir ikame nesne üzerinden yönlendirilerek gerçek toplum (en azından yeni arınmaya kadar) ayakta kalır.

Girard, kurbanda gördüğü “gerçeklik”in İncil’de tersine döndüğünü öne sürer: İsa’ya kadar kurban, kurban edicilerin toplumunun ayakta kalmasına yönelik bir toplumsal işlemdir. İsa ise “Tanrının kuzusu” olarak, şiddettin hedefi olarak belirir. İncil’de mesel artık kurban edicilerin değil, kurbanın yanından kurulur. Artık kurucu olan “kurban edenler” değil, “kurban olan”dır. Kurucu işlem “ölmek”ten, kurban olarak ölmekten “şehit” olmaya aktarılmıştır. Girard’ın kurban kurgusu böylece “ilahi” olmayan ama iyi ve kötü şiddeti ayırmak için “kutsal”laştırılarak Tanrıya atfedilen kurbansal şiddetin İsa ekseninde “ilahi” karakteri kazanarak terse döner: Artık günah ölenin değil, öldürenindir; toplum artık öldürenlerin şiddetiyle değil, ölenin, kurbanın, Tanrının kuzusunun uğradığı şiddetle kurulur ve ayakta kalır. İsa, kurbanların sonuncusu, şahitlerin ve şehitlerin birincisidir bu bakışa göre.

SABA’NIN KURBANI

Ziya Osman Saba’nın kurbanla ilişkisi, şiddetle de toplumla da ilgili değildir; hatta o insanın kurbana ilişkin ilahi ya da olmayan yorumlarıyla da ilgili değildir. Ziya Osman Saba’nın “kurban”ı, Tanrıyla konuşan, Tanrıya seslenen bir kuzudur. Sanki Girard’ın okumalarının içinde, “kurban”ı şiddet ve şiddeti örtüleyen kutsallık halesiyle oluşan “kurban” tarihini, “şehitlik” tarihine çevirerek kesen “Tanrının kuzusu”nun yerine oturur Ziya Osman Saba. Hayır,  iyiliğin şairinde Hıristiyanca ya da İsevi bir yön bulduğum için söylemiyorum bunları, Saba inançlı bir Müslümandır. Daha çok İbrahimi ya da değil Kurbanla ilgili geleneklere atıfla yazılıp çizilen işler içinde Ziya Osman Saba’ya özgü yanı vurgulamaya çalışıyorum: Konumu Girard’ın okumasındaki İsa’ya yakın olsa bile özel bir benzersizlik de taşır: O doğrudan kuzunun, koyunun ağzından konuşmaya, onun gözüyle görmeye, bıçağı boynunda onun gibi hissetmeye yaklaşarak etik ve estetik bir deneyim yaşar ve sunar. Boynunda bıçak bekleyen İsmail’dir ve bıçağı elinde tutan İbrahim’e de değil, doğrudan tanrıya seslenir. Burada Saba’nın Kurban’ı, Kierkegaard’ın kurbanından da ayrılır, bıçağı tutan elin titremesi değil, kuzunun sessiz bekleyişidir söz konusu olan. Entelektüel ve teolojik örgünün içinde “kurbanla karşı karşıya olan” olmayı değil, kurbanın-içinde-olan’ı seçmiştir.

Baharı Beklerken Yazılmış Bir Şiir

(…)

Bu bahar yalnız mesut günler taşımaktadır,

Baş başa kalacağız kenarında bir suyun,

Göz alabildiğine yeşil uzanan çayır,

Bir saadet içinde sessiz otlayan koyun.

(…)

İyilik

(…)

Bu sabah bilmiyorum bu kırlar nere?

Çamlardan çimenlere dökülen sükûn.

Geçen ömrümü bana söyleyen dere,

Sessizce yaşamayı öğreten koyun.

 (…)

Saba kurbanı herhangi bir biçimde kutsiyetle anmaz, fakat daha varlıksal bir noktaya yerleştirir: Onun koyunu, “yaşama”yı öğretir. Sessizce. Doğanın tam içinde. Çamlardan, çimenlere dökülen sükunla. Geçen ömrün türküsünü söyleyen dere. Seslendiği doğrudan Tanrıyken, “kullar arasında bir kul” olarak, yaşar ve yaşamasıyla yaşamayı öğretir. Girard’ın elindeki bıçaklı insanla okumaya çalıştığı kurban mesellerini Ziya Osman Saba, boynunda bıçağı hisseden kuzunun ağzıyla yeniler. Kurbanla tanrı arasındaki sesleniş, onu duyan biz insanlarda “toplumsallaşarak” şiddet-kurban-toplum bağıntılarını düşünürken bize yeni bir alan açar. İyilikle.